دیوارپوش
سرستون
کی استون
زیر لیوانی
هفت سین
جاجواهری
جاشمعی
رومیزی
سرو و پذیرایی
۲۸ اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم عمر خیام
«حکیم عمر خیام» متولد ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ قمری در نیشابور است. او فیلسوف، ریاضیدان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی در دوره‌ی سلجوقی است.
«غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری» در سده‌ی پنجم هجری قمری در نیشابور به دنیا آمد. فقه را در میان‌سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت.
شماری از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن‌سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند. صحت این فرضیه که خیام شاگرد ابن‌سینا بوده است، بسیار بعید می‌نماید، زیرا از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام درجایی ابن‌سینا را استاد خود می‌داند اما این استادی ابن‌سینا، جنبه‌ی معنوی دارد.
گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده است، اما شهرت وی بیشتر به واسطه‌ی نگارش رباعیاتش است. علاوه بر اینکه رباعیات خیام را به اغلب زبان‌های زنده ترجمه نموده‌اند، «ادوارد فیتزجرالد» رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌است که این امر باعث شهرت بیشتر خیام در غرب شده است.
در حدود سال ۴۴۹ قمری، تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی درباره‌ی معادله‌های درجه‌ی سوم به زبان عربی تحت نام «رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» نوشت و از آنجا که با «خواجه نظام‌الملک طوسی» رابطه‌ی خوبی داشت، این کتاب را پس از نگارش به نظام‌الملک تقدیم کرد.
یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان اصلاح گاه‌شماری ایران دانست. وی بدین منظور مدار گردش کره‌ی زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. او در ۲۵ فروردین سال ۴۵۸ قمری، طرح اصلاح تقویم را تنظیم کرد. خیام گاه‌شمار جلالی و یا تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام «جلال‌الدین ملک‌شاه» شهره است، اما پس از مرگ ملک‌شاه این گاه‌شماری کاربرد پیدا نکرد. در این دوران خیام به‌عنوان اختربین در دربار خدمت می‌کرد هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت.
پس از درگذشت ملک‌شاه و کشته‌شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد. بعد از سال ۴۷۹ قمری، خیام اصفهان را به‌قصد اقامت در مرو ترک کرد. احتمالاً رساله‌های «میزان‌الحکم» و «قسطاس‌المستقیم» را در آنجا نوشت. رساله‌ی «مسائلی در حساب» نیز احتمالاً در همین سال‌ها نوشته‌شده است.
خیام در کتاب «مسائلی در حساب» قواعدی برای بسط دوجمله‌ای a+b)^n) کشف کرده است. به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله‌ای‌ها «دو جمله‌ای خیام – نیوتن» نامیده می‌شوند. نوشتن این ضرایب به‌صورت منظم «مثلث خیام – پاسکال» را شکل می‌دهد که بیانگر رابطه‌ای بین این ضرایب است.
نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره‌ی اصل پنجم اقلیدس نام او را به‌عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است. او نخستین کسی بود که نشان داد معادله‌ی درجه‌ی سوم ممکن است دارای بیش از یک جواب باشد و یا اینکه اصلاً جوابی نداشته باشند. ابداع نظریه‌ای درباره‌ی نسبت‌های هم‌ارز با نظریه‌ی اقلیدس نیز از مهم‌ترین کارهای اوست.
در سال ۴۵۶ میلادی، خیام مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» را نوشت و در آن خطوط موازی و نظریه‌ی نسبت‌ها را شرح داد. به نظر می‌رسد که تنها نسخه کامل باقی‌مانده از این کتاب در کتابخانه‌ی لایدن در هلند قرار دارد. در نیمه‌ی اول سده‌ی هیجدهم میلادی، ساکری اساس نظریه‌ی خود را درباره‌ی خطوط موازی بر مطالعه‌ی همان چهارضلعی دو قائمه‌ی متساوی‌الساقین که خیام فرض کرده بود قرارداد.
خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته است و در «القول علی اجناس التی بالاربعا» مسئله‌ی تقسیم یک‌چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده‌ی بالارونده، و یک‌چهارم پرده را شرح می‌دهد.
مرگ خیام در سال ۵۱۷ قمری در نیشابور دیده از جهان فروبست. مقبره‌ی وی هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن است، قرارگرفته است.
به مناسبت برگزاری كنگره جهانی خيام و با توجه به شأن و مرتبه‌ی علمی حكيم عمر خيام و آثار ارزشمند باقی‌مانده از وی به‌ویژه در رابطه بادانش ستاره‌شناسی، تقويم، رياضيات و اشارات مكرر خيام به خاک، كوزه و كوزه‌گری و اهميت سفال نيشابور و نيز فقدان موزه‌ای در استان كه به‌نوعی معرف مراتب علمی و بيانگر ويژگی‌های دوران حكيم عمر خيام باشد، موجب شد كه سازمان ميراث فرهنگی در ۲۸ ارديبهشت‌ماه ۱۳۷۹ اقدام به تأسيس موزه خيام در كنار آرامگاه خيام نمايد.
در سال ۱۸۹۲ میلادی «انجمن عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیان‌گذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ میلادی سه مراسم بزرگداشت برای خیام برگزار کرد. در این انجمن‌ها اشعار زیادی که توسط اعضای انجمن سروده شده بود، در مدح خیام خوانده شد. همچنین دو عدد بوته‌ی گل سرخ بر مزار «ادوارد فیتزجرالد» مترجم رباعیات عمر خیام قرار داده شد که بر سرلوحه آن این طور نوشته شده بود:
این بوته گل سرخ در باغ کیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسن از مزار عمرخیام در نیشابور آورده و بدست چندین تن از هواداران ادوارد فیتزجرالد ازجانب انجمن عمر خیام غرس شده است.
یادبودها
- یکی از حفره‌های ماه به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده است.
- سیارکی در سال ۱۹۸۰ به نام وی نام‌گذاری شد. (سیارک ۳۰۹۵)
- در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده است.
- نام یکی از ایستگاه‌های قطار که فاجعه‌ی قطار نیشابور در آنجا رخ داد نامش خیام بود.
- خیابان خیام در شهر تهران واقع در منطقه ۱۲ شهرداری تهران به نام عمر خیام نام‌گذاری شده است.
- دانشگاه خیام مشهد نام یکی از دانشگاه‌های غیرانتفاعی با سابقه ایران در شهر مشهد می‌باشد که پردیس شماره یک آن در ابتدای بلوار فلاحی این شهر در سال ۱۳۷۱ خورشیدی تأسیس و به یاد حکیم نیشابور با این عنوان نام‌گذاری شد.
- رستوران خیام واقع در اتیوپی شهر آدیس آبابا
- در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد.
- میدان خیام یکی از میدان‌های شهری در نیشابور به نام خیام نام‌گذاری شده. در میان این میدان بنای آرامگاه اولیه عمر خیام قرار داده شده است.
- خیابان خیام یکی از خیابان‌های شهر نیشابور واقع در شهرک فرهنگیان است، به نام عمر خیام نام‌گذاری شده است.
- شهرک صنعتی خیام در نزدیکی نیشابور به نام خیام نام‌گذاری شده است.
- دبیرستان خیام یکی از مدرسه‌های قدیمی نیشابور خیام نام‌گذاری شده.
- افلاک نمای خیام و پژوهشکده ستاره‌شناسی نیشابور
- خانه ریاضیات نیشابور در نیشابور به نام وی است.
- فیلم عمر خیام، فیلمی آمریکایی ساخته ۱۹۵۶ میلادی
- افسانه عمر خیام، فیلمی آمریکایی ساخته سال ۲۰۰۵
- در یکی از رمان‌های ایرانی به نام «دروغ دلاویز» نوشته «هوشنگ معین‌زاده»، روح خیام نقشی محوری دارد.
- وی شخصیت اصلی رمان «سمرقند» نوشته «امین معلوف» است.
- خیام یکی از شخصیت‌های داستان «معصومه شیرازی» اثر «محمدعلی جمال‌زاده» است.
- وی یکی از موضوعات بحث میان دو تن از شخصیت‌های رمان «گرگ دریا» نوشته «جک لندن» است.
- فیلم برنده جایزه اسکار «تصویر دوریان گری» با یک رباعی از خیام آغاز و همچنین پایان می‌یابد که نشان از الهام گرفتن اثر از این رباعی است.
